هنر ملیله کاری

ملیله‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با مفتول‌های نازک نقره و مس انجام می‌پذیرد.

هنر ملیله کاری امروزی، محصول کار با نقره و مس است که به صورت محصول­های باریک در آمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار، با بهره گیری از نگاره­های سنتی و طرح­های اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته است.

شمش‌های نقره را با چکش یا دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهارپهلو، باریک می‌کنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند؛ سپس آنها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم می‌کنند.

تاریخچه ملیله کاری

بر اساس کشفیات باستان­شناسی، به روایت اکثر محققان، قدیمی­ترین اشیائی که می­توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، به سال­های 330 تا 550 ق.م تعلق دارد و متعلق به دوره هخامنشیان می­باشد. در دوران ساسانی نیز، ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره کاران، برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می­شد. در برخی موارد استفاده از سنگ­های قیمتی، زیبایی این اشیاء را دو چندان می­نمود.

آثار بدست آمده در "دورآلورپوس"، گواه آن است که طی سال­های 324 تا 330 ق.م نیز، ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل ملاحظه ای داشته است. همچنین در آثار کشف شده از شوش ، همدان و گنجینه جیحون، می­توان به قدمت این هنر پی برد.

پروفسور"آرتور اپهام پوپ" در کتاب "شاهکاری هنر ایران" ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سال­های بعد از ظهور دین مبین اسلام، به مقداری ملیله که از منطقه "ری" به دست آمده و به قرن ۱۲ میلادی تعلق دارد، اشاره کرده است.

ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصفهان و زنجان است. در این شهر کالاهای نقره مانند سینی، قندان، گیره استکان، گل‌سینه و... با روش ملیله‌کاری ساخته می‌شود. درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست؛ اما از دو طریق می­توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد: اول با نوشته­ها و سفرنامه­های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند؛ دوم با استفاده از آثار باقی مانده ملیله بسیار اندکی که وجود داشته و اغلب متعلق به دو سده اخیر است. از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه­های فلزکاری است، می­توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.

ملیله کاری تا قبل از دوره  پهلوی، در هزاره اول هجری قمری به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده است و در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان، در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس­های چای و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو عمده­ترین دست مایه هنرمندان زنجانی در سال­های بعد است که به تدریج بر انواع این دست یافته­های زیبا، از جمله زیور آلات افزوده می­شود. رونق این هنر و صنعت از دوران سلجوقی آغاز و در دوران صفویه به اوج خود رسید. در دوران
سلجوقی، اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ­های خونین و زد و خورد­های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. در زمان قاجار نیز، صنایع دستی از جمله ملیله کاری، از رونق بسیاری برخوردار بود. از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان، گیره استکان یا سینی در اندازه­های مختلف، گوشواره و... باقی مانده است که بخشی از آنها در موزه­های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه­های خصوصی یا نزد خانواده­ها نگهداری می­شود.

وسایل مورد نیاز در ملیله کاری

مواد اولیه شامل طلا، نقره و مس می­باشد که به صورت خام در طبيعت يافت مي شود و تبديل به شمش شده، سپس ورق گرديده و بريده مي شود. عمده­ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل می­دهد. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله کاری را موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می­دهد. بطورکلی، ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است.

ابزار آلات مليله كاري

1- كوره: شامل كوره­هاي زغالي يا كوره­هاي گازي مي باشد كه جهت ذوب فلزات، حرارت توليد مي كنند و دماي آنها معمولاً بالاي 1300 درجه سانتي گراد مي باشد.

2- بوته: ظرفي است استوانه اي شكل که جهت ذوب نقره از آن استفاده مي شود؛ جنس آن از گرافیت و ظرفيت كوچك­ترين آن تقريباً 50 گرم و بزرگ­ترين آن يك كيلوگرم است.

3- حديده: ابزاري است براي تهيه مفتول­هاي نقره با قطرهای مختلف به شكل استوانه كه از دو لايه بيروني و  روني تشكيل شده است.

4- ريجه(ریژه): قالب فلزي مي باشد كه نقره بعد از ذوب، داخل آن ريخته مي شود.

ريجه دو نوع است:

- مدادي كه جهت تهيه شمش استفاده مي شود
- كتابي كه براي ساخت نقره صفحه اي استفاده مي شود

5- دستگاه نورد: شمش مليله اي را به مفتول تبديل مي كند.

6- دمبوری: كه حاوي يك مخزن بنزين، يك دم هوا و همچنين يك مشعل مي باشد و جهت آتشكاري جزئي به كار مي رود.

7- انبر آتش كاري: داراي دسته اي بلند بوده و هنگام آتش و لحيم كاري استفاده مي شود.

8- مته برقي: براي سوراخ كردن برخي قسمت­هاي زمينه كار استفاده مي شود.

9- تخته تاب: دو قطعه چوب که براي تابيدن مفتول نقره اي بكار مي رود.

10- قيچي: براي بريدن ورقه­هاي آهني و قطع مفتول­هاي نقره اي استفاده مي شود.

11- فرچه يا برس سيمي: براي پاك كردن ناپاكي­ها و چرك از روي مليله استفاده مي شود.

12- آينه سوهان: براي براق كردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده می­شود.

13- جفت: براي شكل دادن مفتول مليله به ريز نقش­ها بكار مي رود.

14- قالب ريخته گري: براي ساختن اشياء از قبيل پايه و دسته استكان بكار مي رود.

15- دندانه: براي تبديل نوار نقره اي به نوار دندانه دار استفاده مي شود.

روش ساخت ملیله

آماده سازی یک محصول ملیله شامل ساخت نوار ملیله و ساخت محصول ملیله می­باشد.

ساخت نوار ملیله

براي تهيه نوار مليله، ابتدا فلز در كوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ريجه، ريخته مي شود. پس از سرد شدن، قطعه نقره اي به طول 30- 25 سانتي­متر به قطرحدود 5 ميليمتر بدست مي آيد. در مرحله بعد، قطعه نقره اي را بر روي سندان گذاشته و به كمك چكش آنرا تبديل به ميله اي چهار پهلويي مي كنند و مجدداً آن را بوسيله چراغ كوره اي با شعله گاز حرارت مي دهند تا نرم شود و قابليت انعطاف پيدا كند؛ سپس آن را از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتول­هاي باريكي در مي آورند. در بالاي دستگاه نورد چرخ دنده
اي قرار دارد كه بوسيله آن مي توان دستگاه را تنظيم و مفتول­هايي با قطرهاي مختلف بدست آورد. مفتول­هاي باريك مجدداً در كوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته مي شود تا كاملاً موم اندود شده و آماده حديده كردن شود. براي حديده كردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ­ترين سوراخ حديده عبور و سپس آن را از سوراخ­هاي كوچك­تري مي گذرانند. در پايان كار مفتول را از كوچك­ترين سوراخ حديده عبور مي دهند تا مفتول بسيار نازك و ظريفي با قطر يكنواخت و با شماره 25، بدست آيد. آنگاه، دو رشته از اين مفتول نازك را بصورت دولايي مي تابند و مفتول دولاتاب را از ميان قسمت مسطح غلطك دستگاه نورد عبور مي دهند و در نتيجه از دستگاه نورد، نوار باريكي به قطر تقريباً کمتر از نيم ميليمتر خارج مي شود که همان نوار ملیله، می­باشد.

ساخت محصول مليله

بعد از آماده شدن نوار مليله، جهت ساخت اشیاء مراحل ذیل انجام می­پذیرد:

در این مرحله، ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی را که از جنس متضاد با مفتول کاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه­های مختلف است، انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود می­کنند به طوری که لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده، روی صفحه مسی قرار می­دهند؛ بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می­گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیله دیواره­های بعدی، طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً به وسیله دست و ابزای ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می­کنند و در آخرین مرحله به وسیله مفتول­های فولادی بسیار ظریف نقش­ها را به یکدیگر می­بندند تا اشکال ساخته شده به
هم نخورد و سپس به وسیله ذوب کردن موم، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می­کنند. پس از آن، عمل آتش کاری انجام و کلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل می­شود؛ سیم­های فولادی را بریده و جدا می­سازند و محصول را که تقریباً کار ساختش به پایان رسیده، در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می­دهند و یا در داخل ظرف محتوی "راغاب" ( محلول زاج سفید و آبی ) می­جوشانند تا اضافات و لکه­های نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریفی، ملیله ساخته شده را پاک می­کنند و ناهمواری­های احتمالی آن را به وسیله سوهان­های ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می­کنند.

نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می­شود. شیوه تولید این نوع چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه­های مورد نظر تهیه می­کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره، استکان، لیوان، قندان، گلاب پاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق چای خوری و... می­سازند. به وسیله نقره ای با عیار پایین­تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار می­کنند. نقوش رایج در ملیله سازی اغلب ذهنی و الهام گرفته از نگاره­های قدیمی و سنتی ایران است.

نقوش رايج در مليله کاري

نقوش رايج در مليله کاري عبارتند از دندانه، تابيده، جقه، بته جقه، ريزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پيچ، جفت پیچ پيچک، سه چشمه و يک چشمه است.

محصولات ملیله کاری

توليدات مليله شامل انواع مختلف تزئيني همچون گيره، شربت خوري، گل سفید، گلاب پاش، قاب عکس، بشقاب، شکلات خوري، شيريني خوري، سینی، آینه و شمعدان و... ، انواع مختلف زينتي همچون زنجير، سنجاق گل سينه و گوشواره است.