صنایع دستی عامل همگرایی اقتصاد و فرهنگ

صنایع دستی در بردارنده ذوق و اندیشه یک ملت است که با تکیه بر تخصص های بومی و سنتی، زمینه همگرایی اقتصاد و فرهنگ را فراهم می کند و اینگونه پیوند دهنده ویژگی های فرهنگی و زیستی جوامع مختلف با یکدیگر می شود.

صنایع دستی بازتابی از فرهنگ و سنت ملت های گوناگون و از سرمایه های فرهنگی هر جامعه ای محسوب می شوند که با نگاهی گذرا به آن ها می توان با روحیه و آداب رسوم جوامع مختلف آشنا شد. با وجود اینکه این صنعت فرصت های اقتصادی مناسبی را برای کشورها فراهم می کند اما نمی توان تنها به بُعد اقتصادی آن توجه داشت زیرا همراه با داد و ستد این کالاها، ویژگی های فرهنگی نیز مبادله می شود، به بیان دیگر با تبادل صنایع دستی، به نوعی فرهنگ ها با یکدیگر تعامل و ارتباط برقرار می کنند

پس از جنگ جهانی دوم، بُعد فرهنگی و هنری صنایع دستی توجه کشورهای پیشرفته را به خود جلب کرد، از این رو به دنبال تشکیل سازمان ملل متحد، حفظ و نگهداری از میراث های فرهنگی بر عهده سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد(یونسکو) قرار گرفت. اهمیت این موضوع سبب شد تا 10 ژوئن 1964 میلادی، نخستین کنگره جهانی صنایع دستی در نیویورک برگزار شود و در حضور مسوولان اجرایی، استادان دانشگاه، هنرمندان و صنعت گران بیش از ۴۰ کشور جهان، قطعنامه تشکیل «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان نهاد وابسته به یونسکو به تصویب برسد.
ایران نیز همچون دیگر کشورهای جهان، پس از گذشت چهار سال از تشکیل شورای جهانی صنایع دستی در ۱۳۴۷ هجری خورشیدی از راه سازمان صنایع دستی کشور به عضویت این شورا در آمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ این نهاد فعالیت خویش را آغاز کرد.
شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهادی غیر دولتی هدف هایی را در راستای وظایف خود تبیین کرده است که از آن جمله می توان به «تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی، بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها، حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده ای از حیات فرهنگی ملت ها و ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان» اشاره کرد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت روز جهانی صنایع دستی بایکی از استاد دانشگاه و مدیر گروه صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان به گفت وگو پرداخت.

- در ادامه متن این گفت و گو آمده است:

چه ویژگی هایی در صنایع دستی سبب تمایز آن از دیگر صنعت ها شده است؟
صنایع دستی یا به عبارتی هنرهای صناعی شاخه ای از هنرهای کاربردی به شمار می روند که در گذشته های دور به عنوان صنایع روز خود مطرح بوده‌اند. اکنون این کالاهای ارزشمند به دلیل صنعتی شدن جامعه، تغییر سلیقه و سبک زندگی تنها از نظر هنری و هویتی مورد توجه قرار می گیرند. بنابراین می توان مهمترین تفاوت صنایع دستی با دیگر هنرها را وجوه هنری، فرهنگی و هویتی دانست. از طرفی این تفاوت بنیادین را نباید فراموش کرد که روش و شیوه های ساخت اشیا در صنایع دستی با دیگر صنایع متفاوت است. محصولات این عرصه با دخالت مستقیم دست تولید می شوند، از این رو انسان در این هنرها بر ماشین غلبه دارد؛ در نتیجه در این نوع از آثار حس انسان به وضوح قابل لمس است. حسی که لطافت و طبیعی بودن را در ذهن تداعی می‌کند و بدین شکل می توان گفت، صنایع دستی هنرهایی همسو و هم‌جهت با طبیعت هستند.
ارزش هنری- فرهنگی و اقتصادی صنایع دستی در میان جوامع گوناگون در چه سطح و جایگاهی قرار دارد؟
صنایع دستی نشانگر همجوشی و هم‌گرایی اقتصاد و فرهنگ است که این ویژگی دو بعدی صنایع به ریشه‌های جامعه های سنتی باز می‌گردد. سبک زندگی در این جوامع بر تعادل و احترام به تمام نیروها و تمایل های بشری استوار بوده و در آن به ابعاد معنوی و مادی انسان به صورت همزمان توجه شده است، به گونه ای که هیچ یک از این دو وجه بر دیگری از منظر «اصالت» برتری نداشته اند و در واقع به مسایل معنوی، توسعه و رشد اقتصادی به صورت همزمان توجه داشتند. این رویکرد در تمام این جامعه ها مشاهده می شود. بنابراین هنرها و صنایعی که آنها پدید می آوردند، علاوه بر ابعاد معنوی به بُعد اقتصادی آن نیز توجه می شد. بنابراین صنایع دستی اگر به صورت هوشمندانه و با برنامه تولید شوند، می تواند در بخش اقتصاد ظرفیت های بسیار بالایی ایجاد کند. به ندرت می توان صنعتی را همچون صنایع دستی یافت که چنین ارزش افزوده‌ای بالایی داشته باشد. در حال حاضر با اندک سرمایه اولیه و با مهارت و خلاقیت، می توان کسب و کار صنایع دستی ایجاد کرد. میزان ارزش افزوده در برخی صنایع دستی برخی از استادان به بیش از ۹۵ درصد می رسد.
پس از پایان جنگ دوم جهانی و پیدایش سازمان ملل متحد، «یونسکو» (سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد) به عنوان بازوی فرهنگی این نهاد شکل گرفت. اقدام های یونسکو تاکنون در زمینه صنایع دستی به چه میزانی اثرگذار بوده است؟
یونسکو به عنوان یک سازمان بین المللی، جایگاه کلیدی در حفظ و احیای هنرهای بومی و میراث فرهنگی ملل مختلف داشته است. این نهاد علاوه بر نقش مهمی که در ارتباط با مدیریت جهانی میراث فرهنگی و معنوی ملت ها ایفا می کند، نوعی کارکرد نمادین نیز دارد، به بیان دیگر این سازمان به عنوان نماد اهمیت مسایل فرهنگی و هویتی ملل گوناگون شناخته می شود. در جهان کنونی با تاثیر گذاری رسانه ها بر جامعه به مرور فرهنگ ها در حال همگونی و هم شکلی هستند، این امر خطر نابودی فرهنگ‌های بومی را افزایش می دهد، در این میان یونسکو به عنوان یک نهاد بین المللی که زیر نظر سازمان ملل متحد فعالیت می کند، تلاش دارد حساسیت مردم را نسبت به اهمیت صنایع دستی و آثار فرهنگی افزایش دهد و می کوشد با ایجاد آگاهی این موضوع را برای جوامع نهادینه کند که صنایع دستی و میراث های فرهنگی و معنوی هر کشور، به اندازه توسعه صنعتی و ایجاد صلح و ثبات آن دارای اهمیت است. بدین منظور یونسکو بسیاری از میراث فرهنگی و صنایع دستی را از قلمروهای سیاسی خارج کرده و آنها را میراث جهانی نامیده است.
«شورای جهانی صنایع دستی» یکی از ارگان های یونسکو به شمار می رود، این شورا تا کنون چه موفقیت هایی را به دست آورده است؟
یکی از مجموعه‌های مشاور یونسکو در حفظ و احیای صنایع دستی، «شورای جهانی صنایع دستی» محسوب می شود. این شورا تلاش دارد، شرایط اقتصادی و فرهنگی حوزه صنایع دستی و نهادهای وابسته به آن را در سطح جهانی بهبود ببخشد و هدف اصلی آن، وارد کردن صنایع دستی به جریان زندگی و پیوند سنت ‌های گذشته با فناوری‌ های نوین در عرصه‌های اقتصادی است. نهاد یاد شده با برگزاری برنامه‌های گسترده در پنج قاره جهان به صورت کارگاه‌، همایش، دوره‌های آموزشی، نمایشگاه و مسابقه ها در نظر دارد، موقعیت صنایع دستی در عرصه تجارت بین المللی را تقویت کند و این هنرها را به جریان زندگی کنونی وارد سازد.
شورای جهانی صنایع دستی تنها نهاد رسمی این صنعت در سطح جهانی به شمار می رود که با وجود محدودیت‌های گوناگون در مسیر پیشرفت آن، فعالیت های قابل تقدیری انجام داده است. در این میان باید گفت، ایران به عنوان یک قطب تولید صنایع دستی در جهان باید بتواند بیشتر بر تصمیم های این شورا تأثیرگذار باشد. انتظار می رود تا با توجه بیشتر به لزوم تقویت دیپلماسی فرهنگی کشور، نمایندگان ایران در هسته‌های مرکزی این شورا وارد شوند و نقش ایران و صنایع دستی غنی آن را در سیاستگزاری های آن پررنگ‌تر کنند.
«سازمان صنایع دستی ایران» به عنوان متولی اصلی این صنعت، تا کنون چه فعالیت های اثربخشی انجام داده است؟
این نهاد تا سال‌ها زیر نظر وزارت بازرگانی بود و چندسالی است که به عنوان زیر مجموعه سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی به ادامه فعالیت می پردازد. تلاش های این سازمان از زمان شکل گیری تا کنون قابل توجه است اما برخی نقاط ضعف نیز در ساختار این نهاد حمایتی مشاهده می شود. در گذشته، هدف سازمان صنایع دستی ایران بیشتر ایفای نقش حمایتی و آموزشی بود و اینک این بسترسازی ها بایستی به روز رسانی شود، به بیان دیگر، برنامه های اقتصادی صنایع دستی در این سازمان باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد استفاده از نیروهای جوان، خلاق و متخصص در بدنه این نهاد و افزایش اعتبارات آموزشی و ترویجی در راستای آموزش شیوه‌های نوین تجارت و تبلیغات می‌تواند به توسعه صنایع دستی کمک شایان توجهی کند. توسعه گردشگری و برنامه‌های مربوط به آن برای گردشگران در زمینه خرید محصولات مرغوب و استاندارد صنایع دستی نیز می‌تواند از جمله برنامه‌‌ها و وظایف این سازمان باشد. در حال حاضر هنرمندان صنایع دستی کشور با شیوه های نوین ارتباطات و تجارت می‌توانند بازار محصولات هنری خود را از مرزهای ایران فراتر ببرند و به بازارهای فرهنگی جهان متصل شوند، به منظور اجرایی شدن این اندیشه، سازمان صنایع دستی موظف است، آموزش های لازم را به هنرجویان ارایه دهد.
ارایه وام‌های کم بهره و آموزش جوانان برای راه‌اندازی کسب و کارهای صنایع دستی می‌تواند یکی دیگر از حمایت های این نهاد باشد. همچنین بایستی پشتیبانی از فارغ التحصیلان دانشگاهی رشته صنایع دستی بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا اینگونه زمینه های لازم را برای اشتغال جوانان پس از فراغت از تحصیل فراهم کند و آنها بتوانند آموزش های دانشگاهی را در قالب کسب و کارهای صنایع دستی به بدنه این حوزه منتقل کنند.
با توجه با اینکه صنایع دستی می تواند جایگاه کشورها را در جامعه بین المللی ارتقا بخشد، در این زمینه چه راهکارها و سازوکارهایی برای بهبود این هنر- صنعت وجود دارد؟ : شاید مهمترین راهکار در تقویت صنایع دستی در سطح جهان فرهنگ سازی و تغییر سبک زندگی باشد. از طرف دیگر باید جامعه و فرهنگ عمومی به این صنعت به عنوان بخشی از هویت قومی و بومی نگاه کند، با این تغییر رویکرد، صنایع دستی می تواند به عنوان یک ارزش فرهنگی و نمادین وارد زندگی مردم شود.

رسانه ها در دنیای کنونی از نقشی تاثیرگذار در جامعه برخوردار هستند و می توانند افکار عمومی را جهت دهی کنند، با توجه یه این امر آنها چگونه می توانند اهمیت صنایع دستی را به مردم نشان دهند و در زمینه گسترش آن نقش ایفا کنند؟
وظیفه فرهنگ سازی در این عرصه بر عهده نهادهای آموزشی و رسانه‌های جمعی است. بایستی در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی صنایع دستی به عنوان یک ارزش فرهنگی مورد توجه قرار گیرد. طراحان صحنه می توانند از این صنایع به عنوان نشانه های نمادین در فیلم‌ها و در ارتباط با قشرهای گوناگون استفاده کنند. جوانان از شخصیت های سینما، تلویزیون و سبک زندگی آنها الگو می‌گیرند و این ظرفیت می‌تواند در گسترش صنایع دستی نقش پررنگی ایفا کند.
از طرف دیگر هنرمندان صنایع دستی نیز می توانند با یک تغییر الگو این هنر را از وجه تزیینی خارج سازند و بُعدهای کاربردی آن را افزایش دهند. به عبارت دیگر می بایست خلاقیت هنرمند به طرفی گرایش یابد که صنایع دستی در سبد مصرف خانوار جامعه کنونی قرار بگیرد، بنابراین کاربردی و اقتصادی شدن این صنعت می تواند این امر مهم را محقق سازد.
با توجه به اینکه اکنون برخی از صنایع دستی کشور در حال فراموشی هستند، برای احیای آنها از چه راهکارهایی می توان استفاده کرد؟
در حال حاضر مساله اقتصاد از مهمترین دغدغه‌های مردم به ویژه جوانان است. جوانان برای تشکیل زندگی و استقلال مالی نیاز به شغل دارند و صنایع دستی ظرفیت کارآفرینی بسیار بالایی دارد اما از این ظرفیت آنگونه که باید استفاده نمی شود. بی تردید رونق اقتصادی صنایع دستی می تواند تمایل این گروه جامعه را به این حوزه افزایش دهد. البته نمی‌توان همه چیز را در اقتصاد و رونق اقتصادی جست و جو کرد زیرا صنایع دستی در کنار بُعد صنعتی و اقتصادی نیازمند توجه به مقوله فرهنگی و هویتی نیز هست. فرهنگ سازی در جامعه به ویژه مدرسه ها می‌تواند، گرایش جوانان به این حوزه را افزایش دهد. آنها باید با ظرفیت‌های فرهنگی صنایع دستی آشنا شوند و اگر نیروی خلاق و با استعداد به این صنعت جذب شود، مشکل های اقتصادی در این زمینه بر طرف خواهد شد. از طرف دیگر، حس خودباوری و آزادی باید در هنرجویان و جوانان تقویت شود تا در عرصه صنایع دستی، تحول های محسوس ایجاد شود و استفاده از این صنعت به عنوان دغدغه انسان معاصر خود را نشان دهد.

موضوع با اهمیت دیگر آن است که با توجه به تکیه اقتصاد بر درآمد نفت، دولت‌ها بیشتر کسری بودجه و سرمایه های مورد نیاز را از فروش نفت تامین می‌کنند اما در کشورهایی همچون پاکستان که اقتصاد وابسته به نفت نیست، ارز مورد نیاز با کشاورزی و صنایع دستی به عرصه اقتصادی تزریق می‌شود، حال آنکه از منظر مقام معظم رهبری، اقتصاد کشور باید بومی و گفتمان اقتصاد مقاومتی می بایست به گفتمان غالب اقتصادی کشور تبدیل شود، تولیدات غیر نفتی به ویژه کشاورزی و صنایع دستی می‌تواند در اولویت امور اقتصادی قرار گیرد. صنایع دستی نیازمند سرمایه اولیه چندانی نیست و در عوض ارزش افزوده زیادی به همراه دارد. این مزیت، ریسک اقتصادی تولید را کاهش و در نتیجه اشتغال را افزایش می‌دهد. توجه به این مهم، می‌تواند بسته سیاست حمایتی صنایع دستی را شکل دهد. بی شک تحقق این موضوع و اجرای درست سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و بومی، می‌تواند انگیزه جوانان و سرمایه‌گذاران را نسبت به تولید محصول های به روز و کاربردی این صنعت ارزشمند فرهنگی افزایش دهد.

آینده صنایع دستی را در کشور چگونه ارزیابی می کنید؟
بایستی با تغییر نگرش نسبت به صنایع دستی در سطح کلان اقتصادی و فرهنگی کشور از رونق افتادن شاخه‌های مختلف صنایع دستی در آینده جلوگیری کرد اما باید دانست صنایع دستی هیچ گاه به صورت کامل از میان نخواهد رفت زیرا همواره این محصول فرهنگی به عنوان جزیی از نظام فرهنگی ایران دانسته می شود و در شرایط دشوار رو به فراموشی، راه های حفظ حیات را جست و جو خواهد کرد اما باید به یاد داشت که بی توجهی به آن می تواند لطمه های جبران ناپذیری در عرصه‌های اقتصادی این صنعت فرهنگی ایجاد کند.
از عواملی که سبب به رونق افتادن صنایع دستی می شود، می توان به «حمایت بانک‌ها در خرید محصولات صنایع دستی، برگزاری رویدادهای بومی و محلی در این زمینه در مناطقی که پیشینه قوی دارند، رونق صنعت گردشگری، فرهنگ‌سازی در مرکزهای آموزشی پایه، توسعه شیوه‌های نوین تجارت الکترونیک و حمایت از بخش خصوصی فعال در این حوزه و در نهایت توجه ویژه اصحاب رسانه به ویژه رسانه ملی و سینما» اشاره کرد.