صنایع دستی و توسعه فرهنگی

انسان پس از دست یافتن به شغل و درآمد مناسب و رفع نیازهای اولیه خود و برخورداری از شرایط اجتماعی مناسب به آرامش می رسد و در این مرحله است که گامی فراتر نهاده و به فکر تولید فرهنگ و هنر و ایجاد تمدن می افتد. فرهنگ و توسعه فرهنگی مقوله ای است که اگر مورد غفلت واقع شود زیان های جبران ناپذیری را بر پیکره جوامع وارد خواهد کرد. زیرا همانطور که در تعریف فرهنگ آمده است فرهنگ گنجینه ای از دستاوردهای مادی و معنوی بشری است که باورها، ارزش ها ، نگرش ها و هنجارهای مورد قبول یک جامعه را در طول تاریخ شکل داده و رفتار مردم آن جامعه را مشخص می کند. از این منظر است که توسعه فرهنگی از اهمیت قابل توجهی برخوردار می شود.

مفهوم توسعه فرهنگی

در زمینه فرهنگ، مقصود از توسعه، ایجاد شرایط و امکانات مادی و معنوی مناسب برای افراد جامعه به منظور شناخت بهتر جایگاه آنان و رشد و افزایش علم و دانش و معنویت انسان ها و آمادگی برای تحول و پیشرفت و پذیرش اصول کلی توسعه، فرهنگی با تاکید بر هویت فرهنگی، بهینه سازی شرایط فرهنگی و رشد کمی و کیفی، مسایل مربوط به خود را نوید می دهد و اخلاق و آداب و سنن جامعه را بهبود می بخشد و بر رونق بازار فنون و تکنیک می افزاید .

اما توسعه فرهنگی در یک جامعه زمانی امکان پذیر است که با استفاده از ویژگی های ملی و بومی آن جامعه صورت پذیرد، در غیر اینصورت هر چقدر هم از برنامه ای منسجم و قدرتمند برخوردار باشد محکوم به شکست خواهد بود زیرا با روح جمعی آن ملت سازگاری ندارد، چرا که فرهنگ مجموعه ای به هم پیوسته از دانش، آگاهی، باورها و ارزش های لازم و ضروری برای یک جامعه است و بدون آن امکان زیست برای جوامع بشری وجود ندارد. به همین سبب است که اگر در توسعه فرهنگی به این مبانی توجه نشود، آن برنامه با شکست روبرو خواهد شد.

در راستای توسعه فرهنگی صنایع دستی یکی از ابزارهای قدرتمندی است که می تواند در این راه به کار آید، در زیر تاثیرات صنایع دستی در توسعه فرهنگی جامعه ایران مورد بررسی قرار می گیرد:

صنایع دستی و حفظ هویت فرهنگی

هویت فرهنگی عامل حفظ و بقا جوامع در طول تاریخ بشری است که می توان آن را بر سه پایه مهم استوار دانست:

•          دین و مذهب و اعتقادات مذهبی
•          میراث سیاسی
•          میراث فرهنگی

صنایع دستی یکی از جلوه های مهم میراث فرهنگی است که همواره نقشی مهم در حفظ هویت ایرانی داشته است. جلوه های میراث فرهنگی را می توان در سه دسته خلاصه کرد:

•          آیین ها و آداب و رسوم: مانند جشن نوروز، سیزده بدر، چهارشنبه سوری، سده و مهرگان
•          میراث مکتوب: مانند آثار به جای مانده از شعرا و نویسندگان بزرگ فارسی زبان که از گذشته های دور تا به حال بدست ما رسیده است. از کتیبه های میخی دوره هخامنشی گرفته تا اوستا و اشعال مانوی و آثار بزرگانی چون خیام، حافظ، سعدی، مولوی، خواجه عبدالله انصاری و دیگران
•          محصولات فرهنگی که شامل جلوه های مختلف محصولاتی است که در گذشته به شکل عمده در قالب یکی از صنایع دستی ایرانیان بوجود آمده و امروزه هم بصورت صنایع دستی همچنان تولید می شود.

آنچه در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران سبب تداوم و استمرار هویت ایرانی بوده است تلاش همه اقوام ایرانی چون فارس، کرد، لر، ترک، بلوچف عرب و ترکمن است. هرکدام از این اقوام به فراخور حال و موقعیت خود چیزی بر این فرهنگ افزوده و آن را غنی تر ساخته اند. صنایع دستی یکی از ابزارهایی است که همیشه جلوه گاه تجلی اندیشه و هنر اقوام مختلف این سرزمین بوده است، لذا حفظ آن بعنوان یکی از نمادهای بومی و سنتی ضرورتی تام و تمام دارد، چرا که فراورده های فرهنگ مطمئن ترین ضامن توسعه مستقل است. به همین دلیل صنایع دستی نقشی استراتژیک در صیانت هویت فرهنگی ا یفا می کند. صنایع دستی با ایفای نقشی پر رنگ در تقویت روحیه ابتکار در افراد، امکان بهره گیری از خلاقیت های فردی که در عین حال منعکس کننده ویژگی های فرهنگی جوامع است را فراهم می آورد و از  این راه سبب اشنایی و آگاهی بیشتر مردم نسبت به میراث فرهنگی می شود. حال باید دید صنایع دستی چگونه به چنین وظیفه خطیری جامه عمل می پوشاند.

همانگونه در بخش های پیشین ذکر شد، صنایع دستی با قابلیت فراوان خود در اشتغال زایی عاملی مهم در جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها و حفظ و آبادی روستاهاست. اما حفظ و بقای روستاها تنها به توسعه اقتصادی و بهبود برخورداری از خدمات اجتماعی منحصر نمی شود. بلکه مزایای فرهنگی بسیاری را نیز با خود به ارمغان می آورد:

حفظ روستاها به معنای حفظ زبان و گویش های بی شماری و بی نظیری است که در همه جای ایران دیده میشود و با حل شدن روستاییان در جامعه شهری از بین رفته و نشانی از آنها بجا نخواهد ماند و تکه ای از فرهنگ و هویت جامعه ایرانی در هیاهوی یکنواخت سازی شهرها بلعیده خواهد شد.

پایداری روستاها به معنی حفظ بسیاری از آداب و رسوم، آیین ها، باورها و اعتقاداتی است که ریشه هایی عمیق و کهن در تاریخ مردمان این سرزمین دارد و با متروک شدن روستاها، ریشه تمام این آیین ها و اعتقادات که وجه تمایز یک جامعه از سایر جوامع است، خواهد خشکید. روستاییانی که سال ها با باورها و آداب خود زندگی کرده اند اکنون در برخورد با زندگی شهری دچار سردرگمی شده و برای همانگی با سایرین مجبور به ترک سنت های خود می شوند.

ماندن در روستاها حفظ آیین، باورها و بطور کلی فرهنگی است که در صنایع دستی هر منطقه بازتاب می یابد. صنایع دستی عاملی مهم در مبادلات فرهنگی و توسعه صادرات به شمار می رود. در صورت ترک روستاها به جای انعکاس باورهای بومی و سنتی شاهد ظهور نقش های مدرن و غیر بومی خواهیم بود که انعکاس دهنده فرهنگ ما نیست که این امر از فروش صنایع دستی بعنوان محصولی منحصر بفرد و متمایز کاسته و هویت فرهنگی را تضعیف خواهد کرد (کیا، 1388)

صنایع دستی و مبادلات فرهنگی

نگاهی به جوامع مختلف نشان می دهد که این فرهنگ است که با ممیزهای روحی، مادی، فکری و عاطفی خود جوامع را از هم متمایز می سازد و نه تنها شامل هنرهای یک جامعه بلکه در بر دارنده نحوه زندگی، حقوق انسانی، سنت ها و باورهای آن جامعه است و صنایع دستی در این راستا می تواند آیینه ای تمام نما برای معرفی و درک تمام ابعاد فرهنگی یک جامعه باشد.

تکنولوژی هدیه کشورهای پیشرفته به کشورهای جهان سوم و صنایع دستی هدیه کشورهای جهان سوم به کشورهای صنعتی است. هدیه ای که با آن فرهنگ غنی خویش را معرفی می کنند واز ا ین راستا سعی میکنند در جامعه جهانی جایگاهی برای خوش بدست آورند. در بسیاری موارد صنایع دستی توانسته بعنوان سفیری فرهنگی، مردمان سایر سرزمین ها را به مطالعه درباره تاریخ و تمدن کشورمان علاقمند سازد و با آنها سخن بگوید (همان)

معرفی فرهنگ یک کشور در آیینه کوچک اما قدرتمند صنایع دستی سبب جذب جهانگردان برای دیدن جاذبه های مختلف آن کشور شده و بازار گردشگری را در کشورهای مقصد پر رونق می سازد. این خود سبب آشنایی مردم تولید کننده صنایع دستی باعلایق و روحیات مردمان خریدار کالاهایشان میشود و از این منظر می توانند به راحتی در تجارت صنایع دستی خو سود ببرند و این امر در نهایت منجر به توسعه اقتصادی بیشتر برای آن کشور بوده و توسعه فرهنگی را قدرت خواهد بخشید.

منابع

•          کیا، بیژن (۱۳۸۸)، صنایع دستی و توسعه فرهنگی، آینه خیال، شماره ۱۲ صفحه ۱۳۴-۱۳۵