هنر مشبک

تاریخچه هنر مشبك

هنر مشبك قدمتی دیرینه دارد. از زمانی كه انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند، برای روشنایی داخل كلبه پنجره ای از پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی كه سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه كردند. بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی كلبه را تامین كردند. كم كم این سوراخ ها به اشكال هنری تبدیل شد. امروزه آثار مشبك را بر درها،‌منابر،‌امام زاده ها، مساجد، ظروف فلزی و سفال، كه هنرمند به مهارت خاصی آن را مشبك كرده، فلز (آلومینیوم، مس، طلا، نقره)، چوب‌(انواع تخته سه لایی)، استخوان حیوانات (عاج، استخوان شتر،‌استخوان اسب)، چرم، سنگ پلاستیك، یونولیت، فرمیكا، نئوپان و... می توان مشاهده كرد.

درگذشته در منازل را با شیشه های رنگی و با استفاده ازهنر مشبك می ساختند. این روش بخصوص از عهد صفویه متداول و تا پنجاه سال قبل معمول بود. متاسفانه اكنون كمتر از این هنر استفاده می شود و نمونه هایی از آن را فقط در موزه ها می توان یافت. تخته سه لایی تقریباً از صد سال بیش (كه ممكن است از لایه های بیشتری نیز تشكیل شده باشد) ساخته شد. تخته سه لایی را می توان در طول وعرض های نامحدود توسعه داد در حالی كه چوب و استخوان حیوان پهنای محدودی دارد و شكننده است، ولی تخته سه لایی، كه به ترتیب از راه چوب به طور افقی و عمودی استفاده می شود، استحكام خاصی دارد و می توان نقشه ای را روی آن مشخص كرد.

شناخت كلی مشبك كاری چوب: مراحل آشنایی با فنون و اصول منبت یا مشبك كاری عبارتند از :

1ـ طراحی و فراگیری طراحی برای پیاده كردن كار

2- آشنایی كامل با انواع چوب ها

3ـ آشنایی و طریقه كاربری از ابزار كار مشبك كاری و درود گری

4ـ فراگیری اصول فنی و اصلی سایر رشته های مرتبط با این هنر ضمن آموزش فن مشبك كاری.

رشته های موزائیك كاری، معرق كاری ، رنگ كاری و رویه كوبی هر كدام جایگاه خاص خود را داشته و باید هنر جویی مشبك كار یا منبت كار با آن كاملا آشنا شود. مشبك كاری، كه یكی از شاخه های منبت است، در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی كاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود. درمشبك سازی از وسایلی چون كاغذ، چسب چوب، مته، اره مویی،‌كمانه مشبك، سمباده، چكش، گازانبر، چوب( تخته سه لایی)، آلومینیوم،‌مس وچرم استفاده می شود.

ابتدا طرح یا خط مورد نظررا بر روی تخته، فلز یا چرم كه زمینه اصلی كاراست می چسباند و پس از بررسی و علامت گذاری روی طرح نقاطی كه می بایست بریده شود مشخص و سپس با مته سوراخ می شود. پس از آن با استفاده از اره مویی نقش های اضافی بریده می شود و طرح به صورت مشبك باقی می ماند، سپس با استفاده از سمباده طرح پرداخت و صیقل داده می شود.

مدت انجام كار بر روی یك تابلو بسته به پیچیدگی و ظرافت طرح گاه تا یك سال طول می كشد تعریف و معنای لغوی مشبك در فرهنگ لغات: مشبك: هر چیز در هم آمیخته شده و در هم آمده، هر چیز شبكه شده و در هم در آورده شده مانند پنجره شده و در هم داخل گشته، شبكه دار، به شكل شبكه خانه خانه، جسمی كه دارای سوراخهای بسیار باشد.

مشبك كار: پنچره پنچره یا چشمه چشمه ساختن چیزی را، از هنرهای ظریف و دستی كه بر چوب یا فلز نقش هایی مشبك پدید آورند .

وسایل و ابزار مشبك سازی:
وسایل كار برای هنر مشبك عبارتند از: كمانه،‌اره، تخته یا فلز،‌چكش ،‌سمباده،‌چسب چوب،‌چسب كاغذی،‌انبردست و میز.

كمانه: این وسیله باید قابلیت انعطاف داشته باشد به گونه ای كه بتوان براحتی دهانه آن را به هم نزدیك و یك سر اره را در آن محكم كرد. در غیر این صورت می توان با اضافه كردن 17 تا20 سانتی متر تسمه به ضخامت 3 میلی متر كمانه اره را طولانی تر كرد تا اولا به آسانی بتوان اره را محكم كرد ثانیا از اره شكسته هم استفاده مجدد نمود. هر چه كمانه بزرگتر باشد می توان كار را با ابعاد بزرگتر انجام داد و از آن برای ساخت معرق و مشبك استفاده كرد و برای جلوگیری از هرز شدن پیچ ومهره ها بهتر است از واشر ساده و فنری استفاده كرد .

اره: اره مویی دو نوع و در اندازه های مختلف است: اره چوب بری و اره فلز بری . اره چوب بری باید پاملخی باشد به این معنی كه یكی از دو دندانه اش خالی باشد، اما در اره فلز بری تمام دندانه ها موجود است. بنابراین بهترین اندازه برای چوب اره مویی شماره1 و برای كارهای خیلی ریز اره زیر شماره 1 است. هم اكنون اره آلمانی تایفون در دسترس و قابل خرید است.

تخته: در گذشته تخته سه لایی از روسیه وارد می شد كه ازهر نظر خوب وقابل استفاده بود،‌ اما امروزه تولید داخلی است و از بهترین تخته تولیدی ایران تخته سه لایی با مارك حبشی A2است كه در سلماس تولید می شود كه اگر چه گره و ناصافی دارد، اما از نظر چسب مناسب است.

مته: برای سوراخ كردن است و انواع مختلف دارد: دستی و برقی. برای این كار می توان از نوك درفش یا میخ نیز استفاده كرد. بهتر است از دریل دستی با مته شماره 1 استفاده شود.

سمباده: در كارهای چوبی پس از پایان كار برای تمیز كردن آن از كاغذ سمباده شماره 2 استفاده می شود. فلز به سمباده احتیاج ندارد و با آب تمیز می شود .

چسب چوب: چسب چوب را كمی رقیق كرده و از آن برای چسباندن طرح روی فلز استفاده می كنند. آرد

سریش: از آرد سریش برای چسباندن طرح روی چوب استفاده می كنند،‌زیرا پس از پایان كار به آسانی پاك می شود . اگر از چسب چوب استفاده كنیم به سختی می توانیم روی كار را تمیز كنیم و اگر زیاد سمباده بزنیم لایه روی تخته از بین می رود 

چسب كاغذی: پس از بریدن هر قسمت بهتر است آن را درمحل خود بگذاریم و با چسب كاغذی آن را نگاه داریم؛ زیرا از شكسته شدن هنگام بریدن و سمباده زدن كار جلوگیری می كند.

میز: میزی انتخاب كنیم كه دست براحتی زیرآن قرار بگیرد و وسط تخته شكافی به اندازه ی یك سانتی متر در دو سانتی متر باشد كه بعضی مواقع لازم و ضروری است .

مشبك بر دو نوع است :

1ـ یكپارچه وبدون استفاده ازچسب كه با كمی اتصال موقع برش ازهم جدا نمی شوند.

2ـ جدا جدا یعنی قطعات جداگانه بریده می شود و سپس روی پارچه یا تخته ای چسبانده می شود كه آن را نازك كاری می گویند.

مراحل انجام مشبك

الف) طراحی: طراحی پروژه انتخابی و ابتدایی (طرح اولیه) است كه موضوع و ایده هنرمند را بر روی صفحه كار منتقل می كند.

ب) معرق كاری و موزائیك: از قرار دادن چوبهایی به رنگ طبیعی و استخوان و صدف و... در كنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یك سری طرح و هارمونی زیبا و بدیع،‌مانند نقوش مختلف هندسی و برگ اسلیمی (گل و مرغ) و مینیاتورو... به دست می آید.

ج) درودگری: این فن جزء اصول مقدماتی آموزش فرآیند هنرهای چوبی است. هنرجو باید بخوبی با این فن آشنا باشد،‌ یعنی باید اره كاری و ... بداند و بخوبی از عهده كار برآید،‌ سبك كار و روش یك هنرمند مشبك كار با منبت كار را خوب بداند و بشناسد،‌تا بتواند به نحو احسن از عهده كار برآید.

د) رنگ كاری و رویه كوبی، آماده سازی نهایی كار: رنگ كاری و رویه كوبی و زیر سازی مشبك و منبت علاوه بر افزودن بر زیبایی كار، چوب را از گزند آفات(رطوبت وگرما و...) مصون و محفوظ می دارد.

هـ) طراحی و خطاطی: در مشبك كاری و مشبك سازی، طراحی،‌خطاطی، علاقه و پشتكار جزء لاینفك كار محسوب می شود. اگرهنرمند مشبك كار با طراحی و خطاطی و اصول آن آشنایی داشته باشد، آنگاه حاصل كارش معنای ظریفتری پیدا می كند.

و) كاربرد هنر مشبك كاری: اغلب برای تزئین و زیبا سازی و... درها و پنجره های مساجد، كاخها، اماكن معتبر،‌مقبره های بقاء متبركه، وسایل زینتی تجملی،‌قابها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و غیره به كارگرفته می شود. طرح ونقشه مشبك طرح ونقشه مشبك،‌اغلب از طرحهای اسلیمی، ختایی، خطوط ونقوش هندسی، انواع خطوط مشبك كاری، كه یكی از شاخه های منبت است در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی كاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون،‌ عاج و استخوان انجام می شود. خوشنویسی انتخاب می شود. در مشبك درها و پنجره ها از انواع گره چینی های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می شود. در گذشته اغلب فضای بین گروه ها را با انواع شیشه های رنگی پر می كردند كه زیبایی كار را دلنوازتر می كرد، این نوع گره ها را در مشبك كاری "قامه" می نامند.

نحوه اجرای كار مشبك ابتدا طرح مورد نظر را بر روی زمینه اصلی(چوب،فلز،چرم و غیره) كار می چسبانند یا طرح را با كاربن روی زمینه منعكس می كنند، پس از دقت نظر و بررسی جوانب امر و علامت گذاری روی طرح نقاطی را برای بریدن مشخص و نقطه شروع كار را با مته سوراخ می كنند؛ سپس با اره مویی با كمانه مناسب نقاط و خطوط اضافی بریده شده و طرح اصلی یك تكه به صورت مشبك كامل در آید...؛ پس از اتمام اره كاری و محكم كردن مشبك بریده شده روی زمینه(برای جلوگیری از شكسته شدن و ...)زواید كار را زدوده و در پرداخت نهایی با استفاده از كاغذ سمباده نرم آن را سمباده كاری و صاف می كنند،‌سپس برای جلوه و جلای بیشتر با موادی مانند سیلر و كیلرو ... صیقل می دهند. كارهای تزئینی بعد ازآماده شدن قاب می شود. مدت زمان اجرای كار مشبك چوب با پیچیدگی وظرافتهای اولیه طرح ارتباط مستقیم دارد؛ گاه یك مشبك چوب تا یك سال وبیشتر نیز طول می كشد. 

انتقال طرح بر روی چوب انتقال طرح روی چوب یا فلز به دو روش انجام می شود: 1ـ طرح را روی كار می چسبانند. از این روش برای خطوط و نوشته ها و كارهای خیلی ظریف استفاده می شود. 2 ـ طرح را با كاربن روی تخته منتقل می كنند. در انتقال طرح به روی چوب كار را از وسط شروع می كنند و محلهای زاید را سوراخ كرده، بتدریج به اطراف می رسند. چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا كار به صورت یكپارچه در آید.

طریقه انجام كار مشبك ابزار اصلی كار، كمانه است. كمانه دو سر دارد. سری كه متصل به دسته است كه یك سراره را در آن قرار می دهند. اره در قسمتهای بالا و پایین بدون دنده است كه این قسمتها باید داخل كمانه قرار گیرند. طریقه قرار گرفتن اره باید طوری باشد كه دنده ها به طرف جلو و از بالا به پایین باشد به این معنی كه اگر دست از پایین به بالا روی اره كشیده شود دنده های اره احساس شود. سر دیگر اره در قسمت بالای كمانه قرار می گیرد و محكم می شود؛ اما كسانی كه برای بار اول مشغول به كار می شوند باید دقت كنند كمانه به بدن بچسبد. بنابراین اره در محل ثابت است و تخته با كمك دست چپ در حركت می باشد، مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خیاطی؛ برای اینكه هنر جویان به كار عادت كنند می باید روی تخته ای خطوط موازی را كشیده و به ترتیب خطوط را برش دهند. دقت شود كه برش كاملا روی خط انجام گیرد و دست هنرجو عمود باشد. با این روش هم عیب كار برطرف و هم تجربه هنرجو زیاد می شود. برای جلوگیری از شكسته شدن اره در گوشه زوایای كار لازم است تخته را كم كم حركت داد تا محلی برای اره باز شود، ‌سپس به برش ادامه داد. قبل از استفاده از تخته بهتر است آن را در برابر نور خورشید یا نور چراغ امتحان كرد كه لایه وسط آن خالی نباشد. در غیر اینصورت زحمات هنرجو به هدر خواهد رفت. مرحله پایان كار سمباده زدن و دوختن مقوا و پارچه ای است كه روی آن كشیده شده است