هنر منبت کاری

مقدمه:

منبت کاری شاخه‌ای از صنعت چوب است که یک فن توأم با هنر به شمار می‌آید. منبت کاری در صنایع چوب یک کار تزئینی است. امروزه دستگاه‌های پیشرفته کامپیوتری سی ان سی کار منبت را به‌خوبی و به‌راحتی انجام می‌دهند، بدون کوچک‌ترین خطا، بااین‌وجود هنوز کار دست ارزش خود را از دست نداده و در میان مردم دارای جایگاه خاص خود است. در این مقاله سعی شده است تا به‌صورت علمی و اصولی کار منبت کاری توضیح داده شود. درزمینه منبت کاری کتاب بسیار اندک است که بعضی از آن‌ها نیز ترجمه بوده و مناسب باکار منبت‌کاران ایرانی نیست.

پیشینه منبت کاری:

پیشینه منبت کاری

کلمه منبت به معنی کنده‌کاری روی چوب است و منبت‌کار کسی است که روی چوب عمل کنده‌کاری انجام می‌دهد. این فن سابقه بسیار طولانی دارد تا حدی که آغاز تاریخ منبت را می‌توان به زمانی که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برنده آشنا و چوب را تراش داده است نسبت داد.
منبت کاری در ایران پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته است، شاید بتوان گفت که تاریخ منبت کاری در ایران به زمانی می‌رسد که ایرانیان با مصرف چوب آشنا شده و درواقع منبت کاری را نمی‌توان جدا از تاریخ استفاده چوب دانست و برای رسیدن به مراحل تکامل فعلی راهی بس طولانی را پیموده است.
آنچه از تحقیق و یافته‌های دانشمندان باستان‌شناسی و مورخان می‌توان فهمید این است که استفاده از چوب در ایران به دوران عصر حجر مربوط می‌شود. استفاده از چوب برای ساخت خانه‌ها توسط مردم بومی ایران قبل از مهاجرت آریایی‌ها به ایران را مربوط به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌دانند. قطعات چوبی که دریکی از مقبره‌های شهرستان فسا در استان فارس مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل به‌دست‌آمده نشان‌دهنده این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می‌کرده‌اند.
استفاده از چوب در ادوار مختلف در ایران مرسوم بوده و در کشاورزی و خانه‌سازی و همچنین ساخت آلات و ابزار استفاده می‌شده است از ظهور سلجوقیان تدریجاً استفاده از چوب شکل عوض کرده و کنده‌کاری روی چوب مرسوم شده که متأسفانه نمونه‌های چندانی از هنر صنعت چوب در این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر ساخت قرن ۱۲ میلادی یعنی حدوداً اواخر دوره سلجوقیان است که هم‌اکنون در موزه نگهداری می‌شود که نشان می‌دهد تزئین چوب با گل‌وبوته‌های برجسته و فرورفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است. آثار صنعت منبت کاری در دوره چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح‌های چینی فراوان به چشم می‌خورد، از آثار این دوره می‌توان منبر مسجد نائین به تاریخ ۷۱۱ هجری قمری و با اشکال هندسی و برگ‌های مدور تزئین شده و نیز مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری را نام برد.

مواد اولیه در منبت کاری:

مهم‌ترین ماده اولیه در منبت کاری چوب است. یکی از مراحل مهم منبت کاری انتخاب چوب است. چوب انتخاب‌شده برای این کار حتی‌المقدور باید بدون گره و باختگی باشد.

چوب مناسب برای منبت کاری:

چوبی مناسب برای کنده‌کاری است که دارای بافتی ریز و محکم باشد که معمولاً از چوب‌های پهن برگان جنگلی استفاده می‌شود. البته همه چوب‌های درختان پهن‌برگ برای کنده‌کاری مناسب نمی‌باشند چون بافت درشت و ناهمگنی دارند مانند بلوط یا ملچ. چوب انتخاب‌شده برای منبت کاری باید سعی شود که بدون گره و پوسیدگی باشد. عمل کنده‌کاری باید درراه چوب (جهت الیاف) انجام شود یعنی همان مسیر رشد عمودی درخت. اگر گره روی چوب وجود داشت و ناگزیر به عمل کنده‌کاری بودید باید مرکز گره را به دو قسمت تقسیم نمود و از مرکز گره به سمت بیرون گره عمل مغار زدن را انجام داد تا گره از روی چوب کنده نشود. چوب‌هایی که در منبت کاری از آن استفاده می‌شود و در بازار ایران رواج بیشتری دارد شامل: گردو (گردو جوز)، راش، چنار، توسکا، افرا و ممرز می‌باشد که البته از چوب درختان دیگر نظیر آبنوس، توت، پسته، ارغوان و … نیز می‌توان برای منبت کاری استفاده کرد ولی کمیاب و گران هستند.

آشنایی با ابزارها:

مغارها از مهم‌ترین ابزارهای منبت کاری است که باگذشت زمان بسیار طولانی از این فن هنوز ابزارها به‌خصوص مغارها تغییر چندانی نکرده‌اند. انتخاب و خرید ابزار باید با دقت انجام پذیرد. مهم‌ترین عامل انتخاب دقت در کیفیت ابزار است. به‌خصوص دقت در خرید مغار یا ابزارهای فلزی. در اینجا به تعریف شکل ظاهری مغارها پرداخته و در آخر وسایلی که یک منبت‌کار از آن‌ها استفاده می‌کند را تیتر وار بیان کردیم.

تعریف مغار:

مغارها وسایل تیز و برنده‌ای هستند که معمولاً از سه قسمت دسته، گاه گرفتگی و تیغه تشکیل‌شده‌اند. تیغه‌ای است فولادی با دسته چوبی یا پلاستیک فشرده که در مقابل ضربه، مقاوم است. مغار مهم‌ترین وسیله برای کندن و تراش دادن است.
به‌طورکلی ۴ نوع مغار در منبت کاری استفاده می‌شود و بقیه مغارها زیرمجموعه‌ای از این مغارها می‌باشند.

مغار تخت:

از این مغار برای کندن زمینه کار، سطوح صاف، خط انداختن خطوط راست و … استفاده می‌شود مغار تخت از شماره ۱ شروع می‌شود و حتی می‌تواند شماره‌های بعدی آن نیز فرد باشد. این شماره پهنای تیغه مغار را به میلی‌متر نشان می‌دهد. معمولاً در بازار به مغار تخت باریک نمره ۱، مغار کبریتی می‌گویند. تیغه مغار تخت ازیک‌طرف صاف و از طرف دیگر دارای پخ می‌باشد که زاویه‌ای حدود ۲۵ درجه دارد. انواع مغارهای تخت به شرح زیر می‌باشند.

الف – مغار تخت سر کج: مغاری است همانند مغارهای تخت معمولی با این تفاوت که لبه تیغه برنده آن کج می‌باشد و برای حالت دادن به گل‌ها و برگ‌ها و … استفاده می‌شود.
ب – مغار تخت نیم‌باز: مغاری است که لبه تیغه برنده آن حالت گرد می‌باشد.
ج – مغار تخت قاشقی: مغاری است که طول تیغه آن حالت انحنا دارد و اصطلاحاً به آن قاشقی می‌گویند و درجاهایی که نمی‌توان از مغار تخت استفاده کرد مورداستفاده قرار می‌گیرد.

مغار نیم‌باز:

مغاری است که تیغه آن تخت نیست بلکه کمی حالت نیم‌گرد دارد. از این مغار برای جاهایی که حالت انحنای ملایمی دارد استفاده می‌شود.
مغار نیم‌باز دارای دو شماره است. مثلاً ۸-۶ که یک شماره اندازه انحناء را نشان می‌دهد و شماره دیگر پهنای تیغه است مغار نیم‌باز قاشقی مغاری است که تیغه آن در طول دارای خمیدگی و انحناء می‌باشد.

مغار گلویی یا گیلویی:

همانند مغار نیم‌باز است با این تفاوت که گودی و انحنای آن بیشتر می‌باشد به‌طوری‌که می‌توان گفت کاملاً نیم‌دایره است و برای جاهایی که انحنای زیادی دارد از آن استفاده می‌شود مانند پیچک‌ها، گل‌های گرد، غنچه‌ها و … این مغار نیز همانند مغار نیم‌باز دو شماره دارد.
مغار گیلویی قاشقی نیز جزء مغارهای گلویی می‌باشد.

مغار شفره:

نوک تیغه مغار شفره به شکل ۷ می‌باشد که معمولاً در دو اندازه بزرگ و کوچک است از مغار نمره بزرگ جهت سفت‌کاری استفاده می‌شود یعنی جدا کردن خطوط طرح از زمینه و خطوط طرح از یکدیگر و از مغار کوچک‌تر جهت کارهای ظریف‌کاری و خط انداختن و تزئین روی برگ‌ها و گل‌ها و … استفاده می‌شود. مغار قاشقی شفره نیز وجود دارد که کاربرد زیادی در منبت کاری ندارد.
نوعی دیگر مغار شفره وجود دارد که مقطع آن کاملاً به شکل ۷ نیست بلکه کمی انحناء دارد و شبیه ᴜ می‌باشد که به آن شفره گلویی می‌گویند. مغار شفره نیز دو شماره دارد که معمولاً دو شماره مساوی هستند مثل ۵/۵ که هر شماره اندازه یک‌طرف تیغه است مغار شفره گلویی با شفره معمولی این تفاوت را دارد که کف شیار را نیم‌گرد می‌کند.

ابزار موردنیاز منبت:

– مغار – گیره – میز منبت – گیره نجاری – سوهان آهنی
– سوهان کاغذی و پارچه‌ای و آبی – لوازم‌التحریر – کاغذ روغنی یا پوستی یا کالک
– چکش پلاستیکی یا چوبی – تیز کن برقی – انواع چوب – چسب چوب – قلم موئی
– میخکوب – کمد وسایل – اره – لیسه – دریل – متر
– سنگ نفت – لاستیک – زیر کاری – نفت

طریقه انتقال طرح بر روی چوب:

این کار را به چندین روش می‌توان انجام داد که به شرح زیر است:

انتقال طرح به‌وسیله کاربن
انتقال طرح به‌صورت مستقیم
انتقال طره به‌صورت فتوکپی
انتقال طرح به‌صورت سوزنی کردن
انتقال طرح به‌صورت روغنی کردن کاغذ

طرح‌های منبت کاری:

همان‌گونه که گفته شد فن کنده‌کاری روی چوب را منبت کاری میگویند. به‌طورکلی کنده‌کاری روی چوب به دو صورت انجام می‌گردد یکی اینکه طرح موردنظر را به‌صورت برجسته روی چوب ظاهر کنیم و دیگری اینکه طرح را (البته متناسب با طرح) روی چوب حکاکی کنیم که معمولاً طرح‌های هندسی از این روش تبعیت می‌کنند.

۱ – برجسته‌نمایی: شامل رولیف، بارولیف، اورلیف و پیکره

الف- رولیف: نقش برجسته‌ای که از سطح زمینه کار بیرون نیامده و با حاشیه کنار کادر هم‌سطح باشد.
ب- بارولیف: نقش برجسته‌ای که از زمینه کار بالاتر آمده باشد.
ج- اورلیف: برجستگی‌ها زیاد می‌شود و رویه کار کاملاً بیرون می‌زند.
د- پیکره: تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد و درواقع کار زمینه ندارد و کاملاً بیرون است.

۲ – حکاکی: یعنی گود کردن به‌طوری‌که نقش پائین تر از سطح زمینه قرار می‌گیرد یعنی داخل طرح گود می‌شود مانند نوشته روی یک قطعه‌سنگ مزار. در این روش کنده‌کاری به‌صورت مسطح، مثلثی و یا خطی انجام می‌گیرد. معمولاً این روش کنده‌کاری در ایران به‌ندرت انجام می‌گیرد.
توضیح اینکه هرقدر طرح درشت‌تر و بزرگ‌تر باشد بهتر است منبت برجسته‌تر و از زمینه فاصله بیشتری داشته باشد.
امروزه طرح‌هایی که در منبت استفاده می‌شود عبارتند از: چهره، گل و مرغ، اسلیمی، گل و برگ و غنچه، چنگ، صدف، نوشته، پیکر حیوانات و پرندگان و …

منبت خوب:

یک منبت خوب باید دارای زمینه‌ای صاف و یکدست باشد.
گل‌ها و شکل‌های منبت باید به‌صورت قرینه و مساوی باشند.
فاصله‌ها باید به یک اندازه باشند.
از چوب بدون عیب استفاده‌شده باشند.

مراحل اجرای کار منبت کاری:

۱٫   ابتدا شخص منبت‌کار باید طرح منبت را انتخاب کند.
۲٫   سپس منبت‌کار باید طرح را روی چوب منتقل کند.
۳٫   قطعه کار را به گیره بسته و سطح چوب را در صورت نیاز نفت بزند تا چوب نرم شود.
۴٫   پس از گذشت مدتی با مغار شفره طرح را باید از زمینه جدا نمود.
۵٫   سپس زمینه را با مغار تخت صاف و یکنواخت کند. این کار با دستگاه فرز دستی نیز می‌توان انجام داد.
۶٫   سپس طرح را با مغارهای مختلف فرم داده و روی آنها را تزئین کرد.
۷٫   پس از اتمام کار می‌توان سطوح کار را با سمباده پرداخت نمود که این کار را معمولاً رنگ‌کاران هنگام رنگ‌آمیزی انجام می‌دهند.

قلم‌زنی روی چوب :

قلم‌زنی روی چوب حرفه‌ای است شبیه به منبت کاری ولی با ظرافت و دقت بسیار بیشتر. کارهای قلم‌زنی شده معمولاً کارهایی کوچک می‌باشند که بیشتر وسایل و اشیا زینتی می‌باشند مانند پیپ، عصا، چوب سیگار، جعبه کوچک جواهرات و قطعات کوچک چوب که این نوع کارها معمولاً روی چوب‌های باارزش و محکم مانند عناب، گردو، آبنوس و … انجام می‌شود. وسایل و ابزار قلم‌زنی بسیار ابتدایی و ساده می‌باشند. در قلم‌زنی بیشتر مهارت و ذوق و هنر استاد قلم‌زن مطرح است. ابزارهای قلم‌زنی معمولاً مته‌های مورداستفاده در سوراخ‌کاری است که با سنگ برقی تیز شده و حالت مغار ظریف را پیدا می‌کند و برای مته تبدیل به مغار شده، دسته کوچک چوبی ساخته و ساق مته را درون آن چوب کرده تا هنگام کار کردن بتوان راحت‌تر کار کرد. در قلم‌زنی از انواع طرح‌های چهره، گل و مرغ، پیکر انسان، حیوانات و پرندگان و … استفاده می‌شود. قلم‌زنی نسبت به منبت کاری، کاری هنری‌تر به شمار می‌آید. توضیح اینکه این کار به علت استفاده از ابزار کم، بی‌سروصدا بودن در هنگام کار و همچنین نیاز به فضای کم و تمیز بودن این کار، کاری است که می‌توان آن را در منزل هم انجام داد.

معرق منبت:

معرق روی چوب معرق را معرق منبت میگویند. نحوه کار به این صورت است که ابتدا چوب را به ضخامت ۱ سانتیمتر و یا بیشتر (بستگی به نوع طرح دارد) آماده کرده و طرح معرق را روی چوب پیاده کرده و آنها را برش می‌دهند. سپس تعدادی از این چوب‌های معرق شده را روی یک صفحه چوبی یا نئوپانی با چسب چوب چسبانده و پس از خشک شدن روی چوب‌ها عمل منبت کاری انجام می‌دهند. سپس چوب‌های منبت شده را از صفحه جدا کرده و روی زمینه معرق در جای خود می‌چسبانند و درنهایت تصویری معرق منبت شده به دست می‌آید. البته این عمل را در معرق زمینه رنگ نیز انجام می‌دهند به این صورت که طرح معرق را کاملاً انجام می‌دهند سپس زمینه را مشکی کرده و بعد سطح آن را صاف‌کرده و خش‌گیری می‌کنند بعدازآن بعضی از جاها که نیاز به برجسته بودن دارد را روی چوب دیگر پیاده کرده (همان طرح قبلی) سپس آن را برش داده و روی صفحه‌ای چسبانده و منبت کرده و آن را از صفحه جدا کرده و روی تابلو جاسازی می‌کنند و می‌چسبانند (به‌عنوان‌مثال طرح سیمرغی که در آشیانه قرارگرفته و در آشیانه تخم پرنده وجود دارد برای برجسته کردن تخم پرنده به همان اندازه تخم پرنده، دوباره چوب برش داده و منبت کرده و روی همان تخم دوباره می‌چسبانیم). سپس بعد از خشک شدن پلی‌استر رویه را می‌ریزند. چون ضخامت زیاد می‌شود عمل پلی‌استر ریزی باید در چند مرحله انجام پذیرد.