آموزش هنر مینا کاری

وسایل ساخت مینا            

ابزارهای موردنیاز برای ساخت ظروف مینا عبارتند از:     
*ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش‌خوارگی بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا بیشتر از طلای ناب استفاده می‌شد  . ‌‌
*هاون
*ماده آبگینه‌ای مینا           
*کاغذ کپی         
*چکش
*سندان
*گیره
*اره کمانی و اره فلز بر      
*قیچی فلز بر      
*قلم مو 
*رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی)        
*کوره
*سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک، قلع و سرب نیز از موادشیمیایی مورد نیاز هستند.

اولین گام

در ساخت یک محصول مینا، تهیه زیرساخت است که معمولا به دو روش زیر تهیه می‌شود:

روش خم‌کاری                 
در این روش قالب مخصوص بشقاب، گلدان یا هر شیء دیگر موردنظر را بین قالب و گیره دستگاه قرار می‌دهند. ‌‌هنگام چرخیدن ورقه به وسیله میله‌ای که سر آن کاملا گرد است، با فشار، وزنه را بر قالب خم می‌کنند.      ‌‌
روش چکش‌کاری 
در این روش بدون استفاده از قالب و با استفاده از انواع چکش، میل قلوه، انبر و سندان اشیاء را به اشکال موردنظر تهیه می‌کنند و پس از هر بار عمل چکش‌کاری، قطعه را در آتش قرار می‌دهند و مجددا آن را چکش‌کاری می‌کنند تا کاملا به شکل موردنظر درآید. ‌‌

گام دوم

برداشت آلودگی‌های مختلف از سطح زیرساخت است. ‌‌ سطح فلز برای بهتر چسبیدن لعاب مینا، باید کاملا تمیز باشد. ‌‌درصورتی‌که حتی اثرانگشت هنرمند بر زیرساخت باقی بماند، چربی آن مانع از ارتباط مستقیم لعاب با بدنه شده و در سطح لعاب بریدگی به وجود می‌آید. ‌‌

به این منظور از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود:         
*شیء را درون مخزن شیشه‌ای متناسب با ابعاد آن حاوی نمک طعام و سرکه فرو می‌برند یا روی شیء مورد نظر مستقیما سرکه ریخته و سپس نمک بر کلیه سطوح آن می‌پاشند و توسط برس سیمی لکه‌ها را پاک می‌کنند.  ‌‌
*استفاده از جوهر گوگرد (اسیدسولفوریک): در این روش شیء را درون محلول گرم اسیدسولفوریک رقیق غوطه‌ور کرده و در صورتی که شیء بیش از حد دارای لکه باشد، آن را درون اسیدسولفوریک غلیظ قرار می‌دهند و توسط برس سیمی آن را تمیز می‌کنند. ‌‌سپس با آب شیء را شست‌وشو می‌دهند تا کاملا از اسید پاک شود.       ‌‌
*استفاده از صابون، الیاف فلزی، سمباده و آب نمک: در پایان تمام مراحل، شیء پاک شده را با آب تمیز می‌شویند و توسط خاک اره آن را خشک می‌کنند. ‌‌سپس قبل از لعاب‌کاری توسط هوای فشرده کمپرسور، آن را از هرگونه گرد و غبار پاک می‌کنند. ‌‌

گام سوم

آماده‌سازی لعاب است. ‌‌پودر لعاب به جهت غیرمحلول بودن و وزن حجمی زیاد به تنهایی نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. ‌‌بنابراین جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بیشتر آن، از غلظت دهنده‌های طبیعی مانند «به دانه» استفاده می‌کنند. ‌‌ابتدا «به دانه» را می‌جوشانند تا لعاب آن به دست آید سپس آن را به نسبت یک به ١٠ با پودر لعاب مخلوط می‌کنند. ‌‌

 گام چهارم

لعاب کاری است که به دو روش انجام می‌گیرد:  
روش اسپری به وسیله پیستوله: در این روش لعاب به وسیله پیستوله در اتاقک کوچکی که به آن اتاقک اسپری گفته می‌شود، روی زیرساخت پاشیده می‌شود. ‌‌این اتاقک می‌بایست به سیستم تهویه مناسب مجهز باشد تا اسپری‌کننده از ذرات معلق لعاب در هوا که سمی و خطرناک است، در امان بماند. ‌‌در این روش مقداری از لعاب به هدر می‌رود.         ‌‌
*روش دستی یا غرقاب: در این روش لعاب را روی قطعه می‌ریزند تا تمام سطح آن را بپوشاند. ‌‌این روش به لحاظ جلوگیری از هدر رفتن لعاب و معلق نشدن ذرات آن در هوا، از نظر اقتصادی و از نظر بهداشتی ارجح است.        ‌‌

پس از لعاب‌کاری، اشیاء لعاب‌زده شده را می‌بایست در فضایی دور از هرگونه گرد و غبار در کنار کوره یا در گرمخانه قرار داده و حتما قبل از قراردادن شیء در کوره، مجددا توسط هوای فشرده غبارروبی کرد.

گام پنجم

پخت لعاب است. ‌‌پس از خشک شدن کامل لعاب و برطرف کردن هرگونه گرد و غبار از روی آن، مرحله پخت آغاز می‌شود. ‌‌
برای پخت لعاب، حرارت کوره می‌بایست در حدود ٩٠٠ درجه سانتی‌گراد باشد. ‌‌فرآیند پخت لعاب بیش از ٢ تا ٣ دقیقه به طول نمی‌انجامد و زمانی‌که سرخی مناسب قطعه و لعاب توسط استادکار تشخیص داده و از پخت کامل لعاب اطمینان حاصل شد، شیء را از کوره خارج کرده و در کنار کوره قرار می‌دهند تا به تدریج سرد شود. ‌‌صنعتگران سنتی از دماسنج استفاده نمی‌کنند؛ فقط به تجربیات و شواهد بسنده می‌کنند. ‌‌در این زمان رنگ لعاب به رنگ زرد نخودی مایل است و با از دست دادن حرارت به تدریج رنگ آن به سفیدی می‌گراید.

گام ششم

آماده‌سازی رنگ است. ‌‌رنگ‌های مورد استفاده برای نقاشی روی زمینه مینا به رنگ‌های نسوز معروف است و عمدتا از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است. ‌‌در قدیم، استادکاران میناساز، خود این رنگ‌ها را تهیه می‌کردند ولی امروزه از پودرهای رنگ آماده وارداتی استفاده می‌شود.         
جهت آماده‌کردن این رنگ‌ها برای نقاشی روی اشیاء مینایی، می‌بایست ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرین به نسبت یک به ٢ مخلوط کرده و پس از قراردادن پودر رنگ موردنظر بر شیشه و چکاندن چند قطره از مخلوط فوق توسط کاردک، رنگ را آماده کرده و مانند رنگ‌های آبرنگ از آن استفاده می‌کنند. ‌‌درواقع مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین، عمل حلال رنگ را انجام می‌دهد. 

‌‌در صورت خشک شدن باقیمانده رنگ، با چکاندن چند قطره از مخلوط صمغ عربی و گلیسیرین، مجددا آن را برای نقاشی آماده می‌کنند. ‌‌پودر رنگ را می‌توان با جوهر کاج یا جوهر اسطوخودوس آمیخته و آماده نقاشی کرد. ‌‌در این صورت باید به شیوه رنگ و روغن عمل کرد.    ‌‌

گام هفتم

انتقال طرح بر لعاب است. ‌‌برای این منظور، ابتدا هنرمند میناساز، طرح موردنظر خود که معمولا برگرفته از نقوش اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت‌سازی است را روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را «سوزن‌کاری» یا «سمباده‌کاری» می‌کنند به این صورت که خطوط طرح را نزدیک به هم سوراخ سوراخ می‌کنند. ‌‌سپس با خاکستر یا دوده طرح را روی قطعه لعابی پیاده می‌کنند.

گام هشتم

نقاشی است که می‌توان با قلم‌گیری آغاز کرد و ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم‌گیری و سپس قسمت‌های مختلف را رنگ‌آمیزی کرد. ‌‌همچنین، می‌توان ابتدا طرح را رنگ‌آمیزی و سپس دور آن را قلم‌گیری کرد. ‌‌
ذکر این نکته ضروری است که در رنگ‌های مینایی، رنگ سفید وجود ندارد و اگر استفاده از این رنگ ضروری باشد، هنرمند با مهارت از سفیدی لعاب زمینه استفاده می‌کند یا پس از نقاشی با قلم نوک‌تیزی رنگ را از روی زمینه برمی‌دارد تا رنگ سفید لعاب ظاهر شود. ‌‌چنانچه در طرح مورد نظر، رنگ طلایی وجود داشته باشد، در همین مرحله باید با آب طلا، نقاشی را تکمیل کرد .

همچنین، در مرحله نقاشی در صورتی که روغن‌هایی نظیر گلیسیرین یا اسطوخودوس یا روغن‌های مشابه جهت آماده‌سازی رنگ استفاده شود، باید قبل از قراردادن شیء در کوره، آن را با گذاردن روی اجاق برقی یا شعله ملایم (چراغ الکلی) یا با نزدیک‌کردن قطعه به کوره، روغن آن را به صورت دود خارج کرد و از بین برد، زیرا در غیر این صورت ممکن است که در سطح مینا منافذی بر اثر جوشش این روغن‌ها به وجود آید و سطح مینا آبله‌گون شود. ‌‌هنگام نقاشی بر مینا، زیاد شدن رنگ موجب شُره و خرابی کار در مرحله حرارت دادن می‌شود. ‌‌اگر رنگ در نقطه‌ای بیش از حد لازم باشد، می‌بایست قبل از پخت، اضافی آن را برداشت.

گام نهم

پخت نقاشی است. ‌‌پس از آن‌که نقاشی روی لعاب پایان یافت، باید مجددا قطعه را در کوره حرارت داد. ‌‌این بار حرارت کوره می‌بایست بین ۶٠٠ تا ٧۵٠ درجه سانتی‌گراد باشد. ‌‌در‌صورتی‌که جهت رنگ‌آمیزی از طلا استفاده شود، باید فرآیند پخت در حرارت حداکثر ۴۵٠ درجه سانتی‌گراد صورت گیرد، زیرا در دمای بالاتر، طلا از بین خواهد رفت. ‌‌
لازم به ذکر است، حرارت دادن مینا مخصوصا در مرحله پخت نقاشی باید با دقت صورت پذیرد؛ چنانچه حرارت کوره یا زمان آن بیشتر از حد لزوم باشد، سبب جاری‌شدن رنگ یا نفوذ آن به داخل لعاب اولیه مینا می‌شود. ‌‌همچنین، اگر دما و زمان کمتر از حد باشد، رنگ به خوبی پخته نمی‌شود و پس از پخت به خوبی از روی لعاب پاک شده یا به حالت کدر درمی‌آید. ‌‌پس از پایان پخت کار نقاشی مینا، روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت کم می‌پوشانند و مجددا می‌پزند.             ‌‌
تکمیل کاری: لعاب، لبه دهانه و پایه اشیاء مینایی مانند گلدان، بشقاب و ظروف مختلف را کاملا نمی‌پوشاند و ظاهری ناخوشایند به آن می‌دهد. ‌‌برای رفع این نقص، می‌بایست از زه‌‌های برنجی یا نقره‌ای استفاده کرد؛ به این ترتیب که ابتدا مفتول برنج یا نقره را به وسیله دستگاه نورد به‌صورت نواری با پهنای ٢میلی‌متر درآورده، سپس از سوراخ مخروطی شکل عبور داده تا به شکل ناودان درآید. ‌‌سپس به وسیله آن، لبه اشیاء مینایی را پوشانده و با لحیم نقره جوش داد .