هنر قالی بافی

هنر قالی بافی

قالي يا قالين و فرش، نوعي گستردني بافته شده از اليافت پنبه، پشم و در بعضي موارد ابريشم است که معمولاً براي پوشش زمين به کار مي رود. از آنجا که قالي و فرش هميشه نقش هاي زيبا بر خود داشته اند، امروزه به جنبه تزئيني آن نيز توجه مي شود.

در زبان پهلوي واژه هاي گوناگوني براي اشاره به انواع گستردني ها به کار برده مي شد؛ براي قالي نفيس از بَت يا بوپ، براي نمد و فرش از نمت استفاده مي شد و براي فرش و بستر از ويستَرگ استفاده مي شد که از ويستردن(wistardan)گرفته شده و در فارسي امروز، گستردن گفته مي شود.
اما واژه ي قالي از نام شهري به نام قالين در ارمنستان (بخشي ازايران باستان) گرفته شده است. اين واژه با معني جديد از ترکي به فارسي راه يافته است.
معناي «بوب» در لغتنامه دهخدا چنين آمده است:
فرش و بساط خانه. . . فرشي که آن را انبوب نيز گويند. . . در ارمني، بوب و پهلوي، بوپ. در تاريخ طبري از ابوجعفر محمد بن جرير طبري (حدود266-310) و ترجمه و تأليف ابوعلي محمد بلعمي (325) واژه «بساط»مترادف فرش آمده است و آنجا که از فرش«بهارستان» سخن مي رود که در حمله اعراب به ايران از کاخ تيسفون به دست آمده است در معجم البلدان از ياقوت حموي (اوايل سده هفتم هجري قمري) چنين مي آيد: «بسطامي يافتند از ديبا، شصت ارش اندر شصت ارش». در نُزهَة القُلوب حمدالله مستوفي(750) از قول ابوعون صاحب کتاب الذيج چنين آمده است: «در قالي قلا فرشي بافته مي شود که آن را قالي نامند و قالي نسبت اختصاري است به شهر قالي قلا و قالي قلا شهري است در ارمنستان کبير. . . از عهد انوشيروان، هنوز ارمنستان به دست ايرانيان بود تا اسلام آمد.
«ارمينياغس» يکي از مردم ارمنستان زمام حکومت را در دست گرفت. پس از وي زني به حکومت رسيد به نام «قالي» و شهري ساخت و آن را «قالي قاله» ناميد که به معناي احساس است.

پيشينه قالي

تاريخچه بافت قالي(فرش) تا آنجا که دانسته شده است به هزاره پنجم و ششم پيش از ميلاد در آسياي مرکزي برمي گردد. قالي ايراني پازيريک، قديمي ترين قالي يافته شده جهان است که در سيبري کشف شده و بافت ايران در دوران هخامنشيان است. قالي بافي در سده 10ميلادي به وسيله مورها به اسپانيا شناسانده شد. جنگ هاي صليبي باعث شد تا قالي هاي ترکي به اروپا برود که در آنجا بيشتر ازديوار آويزان مي شد يا بر روي ميزها قرار مي گرفت. بنابراين، از آغاز آشنايي اروپاييان با قالي، آنها به آن به ديده يک اثر هنري و نه يک زيرانداز مي نگريستند. پس از گسترش تجارت در سده 17، قالي هاي ايراني به شکل چشمگيري به اروپاي غربي شناسانده شد.
امروزه مراکز عمده توليد و بافت قالي، کشورهاي ايران، پاکستان، هند، ترکيه، شمال آفريقا، منطقه قفقاز، نپال، اسپانيا، ترکمنستان و تبت هستند.

قالي ايراني

قديمي ترين نمونه قالي ايراني که يافت شده قاليچه اي است با نقوش اصيل هخامنشي که در گور يخ زده يکي از فرمانروايان سکايي در دره پازيک در 80 کيلومتري مغولستان بيروني پيدا شده و قالي پازيريک ناميده مي شود. پژوهشگران اين قالي را از دست بافت هاي پارت ها يا مادها مي دانند.
قالي ايراني از ديرباز معروف و مورد استفاده بوده است. گزنفون تاريخ نگار يوناني در کتاب سيرت کوروش مي نويسد: «ايرانيان براي اينکه بسترشان نرم باشد قاليچه زير بستر خود مي گسترند. »
سالنامه چيني سوئي سو در دوره ساساني از فرش پشمي ايران به عنوان کالاي وارداتي به چين نام مي برند.
فرش معروف بهارستان در کاخ تيسفون نيز به خاط شکوهش بازتاب گسترده اي در ادبيات اسلامي داشته است.
هم اکنون 40درصد صادرات قالي ايراني از طريق استان آذربايجان شرقي صورت مي گيرد.
شرکت فرش ايران، طرح هاي فرش ايراني را به چند گروه اصلي بخش کرده است:
. طرح هاي آثار باستاني و سازه هاي اسلامي.
0 شاه عباسي.
0 اسليمي.

قالي بافي در استان اصفهان

اصفهان در زمان صفويه يکي از مراکز عمده قاليبافي بود. در اين شهر تعداد زيادي کارگاه وجود داشت که در آن قالي هاي زربفت بافته مي شد. اصفهان در حمله افغان آسيب فراون ديد و تعداد بسياري از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد ولي پس از چندي توانست رونق اوليه خود را به دست آورد. در زمان قاجاريه قاليبافي اصفهان دوباره احيا شد.

طراحي فرش

طراحي فرش حرفه اي است که در آن طراح فرش نقشه بافت را با توجه به نقشي که قرار است بر روي فرش توليد شده باشد مي سازد. اين طرح مي تواند بر روي کاغذ يا ابزار ديگر باشد.

نمونه هايي از طراحي سنتي ايران

طرحهاي ايلي

اين طرحها از قدمي ترين و اصيلترين طرح ها در فرشبافي ايران بوده است و مخلوق ذهن قاليبافان بومي است. طبيعت و محيط زندگي آنها به ساده ترين شکل در طرح اين فرشها منعکس شده است. از نقشه هاي منظم و مدرون پيروي نمي شود و داراي زيبايي دلپسندي است.
طراحان فرش اين طرح را از منطقه اي به منطقه ديگر منتقل کرده اند چنانکه از غربي ترين نقطه ايران به شرقي ترين منطقه راه يافته است.
گروه هاي فرعي اين طرحها اغلب منسوب به نقاطي است که طرح ابتدا در آنجا رواج پيدا کرده است يا به نام اشخاصي است که داراي نفوذ محلي بوده اند يا سفارش بافت آن را داده اند. نامهاي معروف و قديمي اين گروه عبارتند از هيبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقايي بته، افشاري، خاتوني، اردبيل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هريس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکين شهر، بختياري، کردي، يلمه، گبه (خودرنگ)، سيستان، فردوس، سالارخاني، يعقوب خاني، سنگ چوبي، علي ميرزائي، جان بيگي، جانمازي، جوين، موسي آباد، بلوچستان، ويس، قرجه، سنه و دسته گل.

هندسي:

در اين طرح از انواع اشکال هندسي استفاده مي شود، معمولاً خطوط زاويه دارند و به طور دوراني و قوسي شکل حرکت نمي کنند.
گروه هاي فرعي مهم اين طرح عبارتند از: هندسي بندي قايي، هندسي ترنج دار، هندسي محرمات، هندسي لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسي کف ساده، هندسي خطائي، هندسي ستاره (موزاييک)، هندسي خاتم شيرازي و هندسي جوشقاني.

محرمات:

طرح محرمات به طرح هايي در فرش اطلاق مي گردد که قطعاتي از يک نقشه در طول فرش تکرار مي شود و عرض فرش در متن به چند رديف تقسيم مي گردد و هر رديف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهاي فرش ادامه پيدا مي کند و به طور راه راه ترسيم مي شود. اين طرح در بعضي از نقاط ايران به نام قلمداني مشهور است.
گرو ه هاي فرعي طرح محرمات عبارتند از: قلمداني سراسري، گل ريز با زمينه يک رنگ و بته با زمينه الوان.

محرابي:

طرح اصلي محرابي از طرح محراب الهام گرفته شده و تزئيناتي از قبيل قنديلها و ستونها و سرستونها و گل و برگها به آن اضافه شده است.
گروه هاي فرعي اين طرح به نامهاي محرابي درختي، محرابي گلداني ستوني، محرابي قنديلي، محرابي گلداني و محرابي دورنما شهرت دارد.

ماهي درهم:

اين طرح در رديف طرحهاي بومي و ايلي است. بافت آن مانند ساير طرحهاي هندسي ذهني است و از روي نقشه به وجود نيامده است. خوشبختانه زيبايي اين طرح، طراحان فرش را بر آن داشته است که آن را به صورت يک طرح منظم و مدون و با حفظ ويژگي هاي قديمي آن، پياده نمايند.
اين طرح در بيرجند (يکي از شهرهاي استان خراسان) بافته مي شده و به تدريج به ساير مناطق فرشبافي ايران راه يافت. چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنين در نواحي مرکزي ايران يعني از استان خراسان تا آذربايجان و همدان و اراک رواج پيدا کرده است.
گروه هاي فرعي منشعب از آن عبارتند از: ماهي هرات، ماهي فراهان و زنبوري، ماهي سنه يا کردستان، ريزه ماهي يا خرده ماهي و ماهي درهم بندي.

گلداني:

در طرح گلداني اغلب شکل گلدان در اندازه هاي مختلف به چشم مي خورد. گاه يک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را مي پوشاند. گاه چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن يا دنبال هم سراسر متن را فرا مي گيرد.
گروه هاي فرعي اين طرح عبارتند از: گلدان ختايي، گلداني دو طرفه، گلداني محرابي، گلداني سراسري، گلداني ظل السلطان (گل و بلبل)، گلداني حاج حاتمي، گلداني تکراري، گلداني لچک ترنج و گلداني يک طرفه.

گل فرنگ:

طرح گل فرنگ ترکيبي است از طرحهاي اصيل ايراني با گلهاي طبيعي، مخصوصاً گل سرخ. در اين نوع قالي از رنگهاي تند روشن به خصوص رنگهاي سرخ استفاده مي شود.
گروه هاي فرعي اين طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گل فرنگ بيجار، گل فرنگ مستوفي، گل فرنگ ترنجدار، گل فرنگ دسته گلو و گل فرنگ گل و بلبل تشکيل مي دهند.

قابي:

اين طرح از قابهاي چند ضلعي به وجود آمده است و از گروه هاي فرعي آن قابي اسليمي، قابي قرآني کرمان يا ستوني را مي توان نام برد.

شکار گاه:

مشخصاتي که در مورد طرحهاي درختي ذکر شده در طرحهاي شکارگاه نيز وجود دارد، اما در اغلب طرحهاي شکارگاه، حيوانات وحشي در حال شکار نقش بسته شده است. گروه هاي فرعي اين طرح عبارتند از: شکارگاه درختي، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابي، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسري.

تلفيقي:

علاوه بر طرحهاي نامبرده بالا که هر يک براي خود داراي نامهاي مشخص و معين هستند و تاريخچه قابل توجهي دارند به مرور زمان طرحهاي ديگري هم ازترکيب و تلفيق دو يا چند طرح به وجود آمده است.
از گروه هاي فرعي اين گونه طرحها مي توان طرحهاي شاخه پيچ ترنجدار، سلسله اي ترنجدار، تلفيقي لچک ترنج، گلداني بند اسليمي، تلفيقي قاب قابي، تلفيقي دورنما، تلفيقي ترنجي، دسته گل، تلفيقي سبزي کار، تلفيقي ترنجدار، تلفيقي ترنجي کف ساده، تلفيقي لچک ترنج کف ساده، تلفيقي لچک ترنج سبزي کار کف ساده و تلفيقي بندي دسته گل را نام برد.

طرحهاي کاميپيوتري

نقشه کامپيوتري

اين نوع طرحها از سال 1372 در ايران رايج شده که براي اولين بار اين نقشه ها در سردرود (آذربايجان شرقي) که پايتخت تابلوفرش جهان لقب گرفته است توسط مهندس مجيد براتي ابداع و توسط مهندس اسکنداني تکميل شد و به همت فرش پويا در اختيار تابلوفرش بافان قرار گرفت اين کار بزرگترين انقلاب را در زمينه تابلوفرش بافي پديد آورد و ميليونها ايراني از اين کار بهره بردند؛ چون اين نقشه ها به شکل کد(عدد) هستند. به آنها نقشه هاي ديجيتالي يا عددي نيز اطلاق مي شود و با اين نقشه ها ديگر فرقي نمي کند بافنده مبتدي باشد يا استاد چون گره ها به صورت قراردادي و درجاي خاص خود در فرش قرار مي گيرد.

قالي پازيريک

پازيريک قديمي ترين فرش دنياست که در سال 1328(1949) توسط سرگي رودنکو، باستان شناس روس در دره پازيريک در کنار اشياي باستاني ديگري در گور يخ زده يکي از فرمانروايان سکايي کشف شد.
دره پازيريک دره اي کوچک در شمال کوهستان آلتايي(در جنوب سيبري مرکزي و در 79کيلومتري مرز مغولستان) است.
قالي پازيريک يک قالي پشمي با رنگهاي زنده است. اين فرش چهارگوش تقريباً مربع بوده و ابعاد آن 1/98در 1/89متر است. نقش هايي که در آن ديده مي شود شامل تصوير سوارکاران، آهوهاي در حال چرا کردن و جانوران افسانه اي با سر عقاب و بدن شير است و حاشيه اي گل دار دارد. سرگي رودنکو پس از بررسي ساختار فرش و نگاره هاي آن متوجه شباهت زياد نقشمايه هاي اين فرش با نقش برجسته هاي تخت جمشيد شد. (اوپي، ص 26، 28) و بيشتر پژوهشگران اين قالي را از دست بافت هاي پارت ها يا مادها مي دانند. اما همچنان درباره تاريخچه حقيقي اين فرش نظريه هاي متفاوتي ارائه شده است که بي تأثير از جريان هاي سياسي به ويژه ايران ستيز نبوده است.
نتايج آزمايش راديواکتيو قدمت گورهاي دره پازيريک را تا قرنهاي پنجم و چهارم پيش از ميلاد نشان داده است.